ان الله عزیز ذوانتقام...

 

انتقام" به معناى عقوبت است، لیکن نه هر عقوبت بلکه عقوبت مخصوصى. و آن این است که دشمن را به همان مقدار که تو را آزار رسانده و یا بیش از آن آزار برسانى، که شرع اسلام بیش از آن را ممنوع نموده و فرموده:" فَمَنِ اعْتَدى‏ عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى‏ عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ" «1». مساله انتقام یک اصل حیاتى است که همواره در میان انسانها معمول بوده، و حتى از پاره‏اى حیوانات نیز حرکاتى دیده شده که بى شباهت به انتقام نیست. و به هر حال غرضى که آدمى را وادار به انتقام مى‏کند همیشه یک چیز نیست، بلکه در انتقامهاى فردى غالبا رضایت خاطر و دق دل گرفتن است. وقتى کسى چیزى را از انسان سلب مى‏کند و یا شرى به او مى‏رساند در دل، آزارى احساس مى‏کند که جز با تلافى خاموش نمى‏شود. پس در انتقامهاى فردى انگیزه آدمى احساس رنج باطنى است، نه عقل. چون بسیارى از انتقام‏هاى فردى هست که عقل آن را تجویز مى‏کند و بسیارى هست که آن را تجویز نمى‏کند. بخلاف انتقام اجتماعى که همان قصاص و انواع مؤاخذه‏ها است. چون تا آنجایى که ما از سنن اجتماعى و قوانین موجود در میان اجتماعات بشرى- چه اجتماعات پیشرفته و چه عقب افتاده- بدست آورده‏ایم، غالبا انگیزه انتقام، غایت فکرى و عقلایى است، و منظور از آن حفظ نظام اجتماعى از خطر اختلال و جلوگیرى از هرج و مرج است، چون اگر اصل انتقام یک اصل قانونى و مشروع نبود و اجتماعات بشرى آن را به موقع اجرا در نمى‏آوردند، و مجرم و جانى را در برابر جرم و جنایتش مؤاخذه نمى‏کردند، امنیت عمومى در خطر مى‏افتاد و آرامش و سلامتى از میان اجتماع رخت بر مى‏بست. بنا بر این مى‏توان این قسم انتقام را یک حقى از حقوق اجتماع بشمار آورد، گو اینکه در پاره‏اى از موارد این قسم انتقام با قسم اول جمع شده، مجرم حقى را از فرد تضییع نموده و به طرف ظلمى کرده که مؤاخذه قانونى هم دارد، که چه بسا در بسیارى از این موارد حق اجتماع را استیفاء مى‏کنند، و لو اینکه حق فرد به دست صاحبش پایمال شود، یعنى خود مظلوم از حق خودش صرفنظر کند و ظالم را عفو نماید. آرى، در این گونه موارد اجتماع از حق خود صرفنظر نمى‏کند. پس از آنچه گذشت، این معنا روشن گردید که یک قسم انتقام آن انتقامى است که بر اساس احساس درونى صورت مى‏گیرد، و آن انتقام فردى است که غرض از آن تنها رضایت خاطر است. و قسم دیگر انتقام، انتقامى است که بر اساس عقل انجام مى‏پذیرد، و آن انتقام اجتماعى است که غرض از آن، حفظ نظام و احقاق حق مجتمع است. و اگر خواستى این طور تعبیر کن که: یک قسم انتقام، حق فرد فرد اجتماع است، و قسم دیگر حق قانون و سنت است، زیرا قانون که مسئول تعدیل زندگى مردم است خود مانند یک فرد، سلامتى و مرض دارد و سلامتى و استقامتش اقتضاء مى‏کند که مجرم متخلف را کیفر کند، و همانطور که او سلامتى و آرامش و استقامت قانون را سلب نموده، به همان مقدار قانون نیز تلافى نموده، از او سلب آسایش مى‏کند.

حال که این معنا روشن شد به آسانى مى‏توان فهمید که هر جا در قرآن کریم و سنت، انتقام به خدا نسبت داده شده منظور از آن، انتقامى است که حقى از حقوق دین الهى و شریعت آسمانى (ضایع شده) باشد و به عبارت دیگر: انتقامهایى به خدا نسبت داده شده که حقى از حقوق مجتمع اسلامى (ضایع شده) باشد، هر چند که در پاره‏اى موارد حق فرد را هم تامین مى‏کند، مانند مواردى که شریعت و قانون دین، داد مظلوم را از ظالم مى‏ستاند که در این موارد، انتقام هم حق فرد است و هم حق اجتماع. پس کاملا روشن گردید که در این گونه موارد نباید توهم کرد که مقصود خدا از انتقام، رضایت خاطر است، چون ساحت او مقدس و مقامش عزیزتر از این است که از ناحیه جرم مجرمین و معصیت گنهکاران متضرر شود و از اطاعت مطیعین منتفع گردد. پس با توضیح فوق، سقوط و ابطال این اشکال ظاهر مى‏شود که:" انتقام همواره به منظور رضایت خاطر و دق دل گرفتن است"؟ چون وقتى مى‏دانیم که خداوند از هیچ عملى از اعمال خوب و بد بندگانش منتفع و متضرر نمى‏شود، دیگر نمى‏توانیم نسبت انتقام به او بدهیم، هم چنان که نمى‏توانیم عذاب خالد و ابدى را با حفظ اعتقاد به غیر متناهى بودن رحمتش توجیه کنیم. و چطور توجیه کنیم با اینکه انسان‏هاى رحمدل را مى‏بینیم که به مجرم خود که از روى نادانى او را مخالفت نموده است، رحم نموده، از عذابش صرفنظر مى‏کنند، با اینکه رحمت انسان‏هاى رحمدل متناهى است و این خود خداى تعالى است که در مقام توصیف انسان که یکى از مخلوقات اوست و به وضع او کمال آگاهى را دارد مى‏فرماید:" إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولًا" «1». و وجه سقوطش این است که این اشکال در حقیقت خلط میان انتقام فردى و اجتماعى است، و انتقامى که براى خدا اثبات مى‏کنیم انتقام اجتماعى است، نه فردى، تا مستلزم تشفى قلب باشد، هم چنان که اشکالش در باره رحمت خدا خلط میان رحمت قلبى و نفسانى است، با رحمت عقلى که عبارتست از تتمیم ناقص و تکمیل کمبود افرادى که استعداد آن را دارند. و لذا مى‏بینیم عذاب خلق، همواره در باره جرمهایى است که استعداد رحمت و امکان افاضه را از بین مى‏برد، هم چنان که فرموده است:" بَلى‏ مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ"». در این جا نکته‏اى است که تذکرش لازم است، و آن اینست: معنایى که ما براى انتقام منسوب به خداى تعالى کردیم معنایى است که بر مسلک مجازات و ثواب و عقاب تمام مى‏شود و اما اگر زندگى آخرت را نتیجه اعمال دنیا بدانیم، برگشت معناى انتقام الهى به تجسم صورتهاى زشت و ناراحت کننده از ملکات زشتى است که در دنیا در اثر تکرار گناهان در آدمى پدید آمده است. ساده‏تر اینکه عقاب و همچنین ثوابهاى آخرت بنا بر نظریه دوم عبارت مى‏شود از همان ملکات فاضله و یا ملکات زشتى که در اثر تکرار نیکى‏ها و بدى‏ها در نفس آدمى صورت مى‏بندد. همین صورتها در آخرت شکل عذاب و ثواب به خود مى‏گیرد، (و همین معنا عبارت مى‏شود از انتقام الهى) و ما در جلد اول این کتاب در ذیل آیه" إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا ما ..."